Tarixchilar sulolasining munosib vakili va davomchisi, tarix fanining dargʼalaridan biri boʼlgan serqirra ijodkor, tarix fanlari doktori, professor Dono Hamidovna Ziyoyeva tirik boʼlganida bugun oltmish yoshni qarshilagan boʼlar edi...
Ustoz 1961 yilning 12 avgustida Toshkent shahrida mashhur va yirik tarixchi olim Hamid Ziyoyev oilasida dunyoga kelgan. 1978 yili maktabni oltin medal bilan birtirgach, Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika institutining (hozirgi Toshkent davlat pedagogika universiteti) Tarix fakultetiga oʼqishga kirib, 1983 yili ushbu taʼlim dargohining “Tarix, jamiyatshunoslik va huquq asoslari” yoʼnalishini imtiyozli diplom bilan tugallagan.
Dono Ziyoyeva oʼz mehnat faoliyatini 1983 yili Fanlar akademiyasi Tarix institutining “Shaharlar tarixi” boʼlimida kichik ilmiy xodim sifatida boshlagan. 1986-1991 yillardagi faoliyati Toshkent davlat pedagogika institutida kechadi.
U aspiranturani muvaffaqiyatli tamomlab, 1990 yili nomzodlik dissertatsiyasini himoya qiladi. Shuningdek, ushbu institutda oʼqituvchi sifatida talabalarga bir muddat dars ham berdi. Dono Ziyoyeva 1991-1994 yillarda Toshkent davlat agrar universitetida assistent lavozimida ishlagan.
Olimaning 1994 yildan to umrining oxiriga qadar davom etgan mehnat faoliyati va ilmiy ijodi oʼzi uchun qadrdon sanalmish Tarix institutida kechadi. “Tarixshunoslik, manbashunoslik va arxeografiya” ilmiy tadqiqot jamoasiga katta ilmiy xodim lavozimiga qabul qilingan Dono Ziyoeva 1995-1998 yillarda doktoranturada oʼqigan va 1999 yili “1916-1924 yillarda Turistondagi milliy-ozodlik harakatlari XX asr tarixshunosligida” mavzusida doktorlik dissertatsiyasini muvaffaqiyatli himoya qiladi.
1998-2000 yillarda “Mustamlaka davri tarixi” boʼlimi mudiri boʼlgan ustoz 2000-2005 yillarda direktorning ilmiy ishlar boʼyicha oʼrinbosari sifatida ham faoliyat yuritgan. Keyingi yillar davomida uzoq vaqt boʼlim rahbari sifatida samarali mehnat qildi va 2012 yili professor ilmiy unvoniga ega boʼldi. 2020 yilning 1 iyulida esa, “Yangi davr tarixi” boʼlimi bosh ilmiy xodimi lavozimiga tayinlandi.
Ustozning ilmiy izlanishlari Oʼzbekistonning mustamlaka davri (1865-1991) tarixi hamda tarixshunosligi masalalariga bagʼishlangan. U soʼnggi yillarda amalga oshirgan ilmiy izlanishlari jarayonida asosiy eʼtiborni mustamlaka davri tarixining manbaviy, nazariy va uslubiy asoslari, diniy siyosat va munosabatlar, shaharlar tarixi, Markaziy Osiyo intellektual merosi, madaniy hayot masalalari, Turkiston va xonliklar davri tarixi, shuningdek, sovet davridagi qatagʼon siyosati tarixshunosligi, sovet hokimiyatining xususiy mulkka qarshi kurash siyosati va uning oqibatlari kabi dolzarb muammolar tahliliga qaratgan edi.
Dono Ziyoyevaning ilmiy, maʼrifiy faoliyati natijasi sifatida jami 200 ga yaqin ishi eʼlon qilingan. Ulardan 25 tasi yirik tadqiqot boʼlib, 30 dan ortiq xorijiy jurnallar va 140 dan ortiq respublika nashrlari hamda mahalliy jurnallarda ilmiy maqolalari chop etilgan.
Soʼnggi 20 yil davomida uning bevosita ishtirokida 10 ta loyiha amalga oshirildi. Jumladan, olima “Turkiston oʼlkasida maʼmuriy boshqaruv tizimi (1865-1924)” (2000-2002 yillar), “Oʼzbekiston tarixi. 1865-1917 yillar” (2003-2006 yillar), “XIX asrning soʼnggi choragi – XX asr boshlarida Buxoro va Xiva xonliklari tarixi” (2008-2011 yillar), “XIX asrning oxiri – XX asrda Oʼzbekistonda diniy siyosat va diniy konfessiyalar” (2009-2011 yillar), “Oʼzbekiston Rossiya mustamlakachiligi davrida (1860-1917 yillar) 1-jild” (2012-2013 yillar), “Oʼzbekiston tarixi xrestomatiyasi. 1865-1917 yillar” (2012-2013 yillar), “Oʼzbekiston shaharlari tarixi: anʼanalar, urbanizatsiya va transformatsiya jarayonlari (eng qadimdan hozirgacha)” (2012-2016 yillar), “XIX-XX asr boshlarida oʼzbek xalqining intellektual-madaniy merosi: anʼanalar va transformatsiya jarayonlari” (2017-2020 yillar) mavzusidagi fundamental va innovatsion tadqiqotlarga rahbarlik qildi.
Masalan, amaliy tadqiqotlar loyihalari doirasida Oʼzbekistonda eng qadimdan to hozirga qadar boʼlgan tarixiy chegarada harbiy ish tarixi hamda tadbirkorlikning shakllanish va rivojlanish tarixi kabi mintaqa tarixining muhim masalalari ham tadqiq etilgan. Bu izlanishlar samarasi sifatida “Oʼzbekistonda harbiy ish tarixi (eng qadimdan hozirgacha)” hamda “Oʼzbekistonda tadbirkorlikning shakllanish va rivojlanish tarixi (eng qadimdan hozirgacha)” kabi yirik asarlar chop etilgan. Shuningdek, mazkur tadqiqotlar natijalaridan “Oʼzbekiston tarixi davlat muzeyi”, “Oʼzbekiston Respublikasi Qurolli Kuchlar tarixi muzeyi” va “Qatagʼon qurbonlari xotirasi muzeyi” uchun koʼrgazma, videorolik va multimediyalar yaratishda ham foydalanilgan.
Dono Ziyoyeva ilmiy tadqiqotlar natijalarini taʼlim tizimiga tatbiq etishga ham alohida eʼtibor qaratgan olima edi. Jumladan, oliy oʼquv yurtlari tarix fakultetlarining magistratura bosqichi uchun Oʼzbekiston tarixi va tarixshunosligi, xorijiy tarixshunoslik yoʼnalishlarining dolzarb muammolari boʼyicha maxsus kurslar ishlab chiqqan boʼlib, ulardan respublikadagi yetakchi oliy oʼquv yurtlari, xususan, Oʼzbekiston Milliy universiteti va Toshkent shahridagi Inxa universitetida foydalanib kelinmoqda. Bundan tashqari, oʼz ilmiy faoliyatini pedagogik faoliyat bilan chambarchas bogʼliq holda olib borgan ustoz Vazirlar Mahkamasi qoshidagi tarix fani boʼyicha darsliklar va adabiyotlarni tayyorlash boʼyicha “ekspert kengashi”ning aʼzosi sifatida darsliklarni davr talablari va zamonaviy asosda yangilab borishda ham faol ishtirok etgan edi. Shuningdek, u 2004 yildan beri Oʼzbekiston Respublikasi arxivlarining “jamoatchilik kengashi” raisi sifatida ish olib borib, arxiv manbashunosligi yoʼnalishini rivojlantirish va yuqori malakali kadrlar tayyorlashga oʼz hissasini qoʼshib keldi.
Olima asosan Oʼzbekistonning XIX-XXI asr boshlari tarixi, Oʼzbekiston tarixiga oid xorijiy tarixshunoslik hamda arxiv manbashunosligi yoʼnalishlarida oʼz ilmiy maktabini shakllantira olgan murabbiylardandir. Bugunga qadar ushbu yoʼnalishlarda 29 ta dissertatsiya uning ilmiy rahbarligida himoya qilindi. Ulardan 25 tasi fan nomzodi (shu jumladan 7 tasi PhD) va 4 tasi fan doktori boʼlib, hozirda respublikaning deyarli barcha hududlarida ilmiy va pedagogik faoliyat bilan mashgʼuldirlar. Shunindek, olimaning shogirdlari orasida xorijiy, jumladan, janubiy koreyalik va qozogʼistonlik tadqiqotchilar ham bor. Bundan tashqari, yana 6 ta tadqiqotchi PhD va fan doktori ilmiy darajasi boʼyicha oʼz ishini yakunlab, himoyaga chiqish arafasida edi.
Shu bilan birga, Dono Ziyoyeva tarix fani boʼyicha nomzodlik (Milliy universitet) va doktorlik (Tarix instituti) dissertatsiyalari himoyasi boʼyicha ixtisoslashgan kengashlar aʼzosi (2000-2009 yillar), Vazirlar Mahkamasi qoshidagi OАK ning ijtimoiy fanlar boʼyicha ekspert guruhi aʼzosi (2009-2012 yillar), Tarix instituti qoshidagi ixtisoslashgan kengashning a’zosi sifatida ilmiy darajali kadrlar tayyorlash ishiga oʼz hissasini qoʼshib keldi.
Dono Ziyoyeva nafaqat Oʼzbekiston, balki uzoq va yaqin xorijda ham tanilgan mashhur olimalardan edi. U 2006 yilning yanvar-aprel oylarida АQShning Sietl shahrida joylashgan Vashington universitetida “Yaqin Sharq tillari va madaniyati” fakultetida Oʼzbekiston tarixidan maʼruzalar olib borgan. Uning mazkur ilmiy maʼruzalari tinglovchilarda katta taassurot qoldirib, yuqori baholangan va safar yakunida olimaga АQShning ushbu universitetida keyingi faoliyatini davom ettirish taklifi ham bildirilgan.
Dono Ziyoyeva 2006 yilning noyabr oyida Janubiy Koreyaning Koreysshunoslik akademiyasida, 2018 yilning iyunida Xitoy Xalq Respublikasining Sian shahridagi Shanxay pedagogika universitetida (Shanghai Normal University) maʼruzalar oʼqib, shu universitetning faxriy professori unvoniga sazovor boʼlgan. Shuningdek, u UNESSO, SEFIS, Konrad Adenauer, IACD, ESCAS, CESS, International Turkic Academy kabi nufuzli xalqaro tashkilotlar va jamgʼarmalar tashabbusi hamda homiyligi ostida oʼtkazilgan xalqaro anjumanlarda maʼruzalar bilan ishtirok etgan.
Oʼzidan katta ilmiy maktab qoldirgan, tarix fanining rivojlantirishga zalvorli hissa qoʼshgan fidoiy olima va jonkuyar ustoz Dono Hamidovna Ziyoyeva shogirdlari, tarixchi-olimlar va keng jamoatchilik xotirasida abadiy qolajak.
Mashhura Darmonova, FА Tarix instituti “Yangi davr tarixi” boʼlimi boshligʼi,
Qahramon Yoqubov, FА Tarix instituti doktoranti.
