Yagona aloqa raqami
  (+998) 71 2000036
;    
Ishonch telefoni
  (+998) 71 2335623

Toshkentning qadimiy darvozalari tarixidan


Toshkent qulay  geografik  hududda, ya'ni  Sharq va  G'arb mamlakatlari bilan savdo-sotiq yo'li chorrahasida joylashganligi  tufayli bu yerga  tinimsiz savdo  karvonlari  kelib  turgan.  Bu esa shaharni yetti  iqlim  bilan tutashgan  mamlakatga   aylantirgan.

Qadimiy va ko'hna Toshkent shahri tarixida ham shahar darvozalari haqida ma'lumotlarni ko'plab  uchratish mumkin. Manbalarda aytilishicha,  IX-X  asrlarda  shahar markazidagi bozor hududida  qal'a qurilgan. Uning atrofi mudofaa devorlari bilan o'ralgan. Vaqt o'tishi bilan shahar kengayib ikkinchi mudofaa devori qurilgan. Tashqi dushmanlardan muhofaza qilish uchun keyinchalik shaharning uchinchi mudofaa devori qurilib, darvozalar o'rnatilgan.  Toshkent    tabiiy  ravishda  markazda joylashgan bozor  atrofidan  har  tomonga  kengaya borgan. Shahar o'sgan sari devorlar surilib,  katta  yo'llarga  tutashgan  joylarda  yangi  darvozalar qurilib, ularning soni ham  orta borgan.  Shuningdek,  ayrim  darvozalar nomi ham  o'zgarib borgan. 

Shahar darvozalari haqida manbalarda uchraydigan xaritalar.

Turli davrlarda shahar darvozalarining soni turlicha bo'lgan. Masalan, XVIII asrda 8 ta darvoza bo'lsa, XIX asrga kelib ular soni 12 taga yetgan. Bu davrda Toshkentni asosiy 8 ta yo'l kesib o'tgan bo'lib, ular asosiy savdo yo'llari hisoblangan.

Sharq va G'arb o'rtasidagi chorraha hisoblangan Toshkent shahri tashqi dushmanlardan o'zini muhofaza qilishga harakat qilgan. 1735-yilda Toshkentda bo'lgan tashrifchi  “Shahar  to'rt tomondan g'ishtli devor bilan o'ralgan bo'lib,  32 ta minorali darvozalari bo'lgan. Devorni ustida bemalol 2 ta otliq yura olgan -  deb ma'lumot beradi.

Toshkent devori haqidagi manbalarda “XVIII asrning oxirlarida shahar mudofaa devorining balandligi salkam 8 metr, tepa qismining kengligi 2 metrgacha bo'lgan. Devor aylanasining uzunligi 18,2 km., shaharning umumiy maydoni esa 26,4 kv. km.ni tashkil etgan” degan ma'lumotlar mavjud.

Shahar devori yaroqsiz holga kelib, qayta qurishni talab qilgani bois XIX asrning o'rtalarida Qo'qon xonligi davrida xonning Toshkentdagi  noibi  Beklarbegi  tomonidan  Toshkent   mudofaa  devorlari  va  darvozalari  ta'mirlandi.  Bu vaqtda devor balandligi 10 metrdan oshib, devorning yuqori qismida dushmanga o'q otish uchun ko'plab shinaklar ochilgan edi. Shahar mudofaa devorining 12 ta darvozasi (Taxtapul, Labzak, Qashqar, Qo'qon, Qo'ymas, Beshyog'och, Kamolon, Samarqand, Ko'kcha, Chig'atoy, Sag'bon, Qorasaroy) va ikkita qofqasi (ya'ni, 1 nafar otliq kirib chiqadigan eshigi) bo'lgan.

Bulardan  Labzak,  Qashqar,  Qo'qon,  Qo'ymas kabi  darvozalar  Sharq  tomondan  keyinchalik  shaharga  qo'shib  olingan  qismiga  qurilgan,  ayrimlarning  o'rni   surilgan. O'rni surilishi  munosabati bilan  nomlari  ham o'zgargan. Shahar  darvozalari qorong'i tushishi  bilan  yopilgan  va  ertalab tong   saharda  ochilgunga  qadar hech kim shaharga kiritilmagan, hech kim shahardan chiqib ham  ketolmagan. Darvozaxonalar ustida maxsus qorovulxonalar va do'mbiralar saqlanadigan xonalar ham bo'lib, xavf-xatar sezilganda do'mbiralar chalinib xaloyiq ogohlantirilgan.

Har bir darvozaning nomi uning hududi, mahalliy aholisining kasbi-kori, qaysi tomonga yo'nalganligi kabi omillar asosida nomlangan.

Masalan, Kamolon darvozasi Beshyog'och dahasining qadimiy  darvozalaridan  biri  bo'lib,  Beshyog'och va  Samarqand darvozalari  oralig'ida,  Komolon mahallasi  hududida va mahalla  mas'ulligida  bo'lgan.  Nomi  shundan.    Muhammad  Solih  “Toshkentning  yangi   tarixi”  nomli  asarida  Kamolon  mahalla  sifatida  tilga olingin bo'lib, darvoza esa Kamondaron ko'rinishida yozilgan. Shuningdek, kamondaronlarning Buzuq qabilasidan bir toifasiga  mansubligi ko'rsatib  o'tilgan.  Tabiiyki  mahallada yashagan,  bu  toifaning  asosiy  kasb-korlari  kamon  va kamon  o'qi  yasash  bo'lgan. Kamondaron (kamongoron)  ya'ni  kamonsozlar, keyinchalik og'zaki tilimizga Kamolon talaffuzida yetib  kelgan.  Tarixdan  ma'lumki, Toshkentda  yasalgan  o'q-yoylar  Sharqda  “Kamoni  Shoshiy” nomi bilan  mashhur  bo'lgan va Sharq  adiblari  asarlarida  ta'riflangan.

12 darvozaning hammasi katta yo'l ustida qurilgan bo'lib, darvozalar mustahkam, qattiq yog'och-tog' archasidan yasalgan va ust tomoniga naqshinkor bezaklar berilgan. Har bir darvozada juft halqalar va kalitlar bo'lgan. Kalitlar darvozabonlar qo'lida saqlangan. Darvozabonlar darvozani tongda ochib, Quyosh botganda berkitganlar. Darvoza yopilgandan so'ng uni ochishga hech kimning haqqi bo'lmagan. Faqatgina shahar hokimining o'ta zarur farmoyishi bo'lgandagina darvozani ochishga ruxsat berilgan. Darvozadan ichkariga kirganda uzun yo'lak bo'lib, uning ikki tomonida hujralar joylashgan. Hujralarning biri ovqatlanish joyi bo'lsa, ikkinchisi dam olish xonasi bo'lgan. Darvozabonlar vaqti-vaqti bilan almashinib navbatchilik qilganlar. Shaharning 12 darvozasi ortida hayot qizg'in davom etgan.

Uzoq yo'ldan charchab kelgan karvon shahar darvozasi oldida  to'xtab yuklarini tushirgan va shaharga kirish uchun hujjatlashtirish ishlarini olib borgan. Bojxona solig'ini olish uchun zakotchi  mahsulot hajmidan kelib chiqqan holda soliq olgan. Barcha darvozalarning tashqariga chiqish hududida qabristonlar bo'lib, ularning aksariyati hozirgi kungacha saqlanib qolgan.

Davrlar o'tishi bilan darvozalari ramziy tarzda shaharlar hududi markazlarida saqlanib qoldi. Afsuski, Toshkent shahar darvozalaridan birontasi ham saqlanib qolmagan. Lekin ularning ramziy ko'rinishlarini tiklash va shahar tarixi bilan uyg'unlashgan holda turistik obyektga aylantirilsa maqsadga muvofiq bo'lar edi.

O'zR FA O'zbekiston tarixi davlat muzeyi.
 


Yangiliklarni telegram kanalimizda kuzatib boring!