Oʼzbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Milliy arxeologiya markazi va “Аswa Power Dzhangeldy Wind” MChJ oʼrtasida tuzilgan shartnomaga muvofiq OʼzR FА Milliy arxeologiya markazi Samarqand arxeologiya instituti va Samarqand Davlat universiteti mutaxassislaridan iborat ekspeditsiya joriy yilning 25-iyun – 25-iyul kunlarida Buxoro viloyati Peshku tumaniga qarashli Jonkeldi qishlogʼi atrofi hududlarida (2 ta hudud: 23500 ga va 6700 ga maydonda) arxeologik yodgorliklarni aniqlash va xaritalashtirish maqsadida dastlabki dala-qidiruv ishlarini olib bordilar.
Jonkeldi qishloq markazidan 10 km shimoliy-sharqda joylashgan nomsiz botiqning (hajmi: 10x3 km) shimoliy bortidan neolit davriga oid tom maʼnodagi toshga ishlov berish ustaxonasi topildi.
Ustaxona dengiz satxidan 383 m balandlikda, hozirda yemirilib ketgan kremniy konlari ustida joylashgan. Maydoni 70x30 m va ikki tomondan jarliklar bilan kesilgan. Bu yerda kremniyning oq, jigarrang va kulrang tusdagilari uchraydi. Biroq ular orasida oq kremniy koʼpchilikni tashkil qiladi. Yodgorlikda oʼtkazilgan qazish ishlari bu yerda madaniy qatlamning yagonaligini va qalinligi 40 sm gacha yetishini koʼrsatdi. Ushbu chuqurlikdan keyin topilmalar tugaydi va oxaktoshli qoyalar boshlanadi.
Ustaxonadan 400 dan ziyod ishlov berilgan tosh buyumlar yigʼib olindi. Topilmalar orasida bir qator xom-ashyo deffekti tufayli yoki boshlangʼich bosqichlarda tashlab yuborilgan nukleuslar, uchirindi va plastinalar mavjud. Shuningdek, toʼplamda toshlarni chaqmoqlash bilan bogʼliq texnik yoʼnilgʼilar katta qismni tashkil qiladikim, bu toshlarga birlamchi ishlov berish ishlari shu joyning oʼzida amalga oshirilganligidan dalolat beradi. Аftidan, neolit davri aholisi (mil avv. VII-V ming yilliklar) bu yerga sifatli xom-ashyoni qoʼlga kiritish uchun tashrif buyurishgan. Materiallarning guvohlik berishicha, bu yerda mavjud boʼlgan kremniy qalin oxaktosh qobiqqa va ichki deffektlarga ega. Shuning uchun ham ibtidoiy ustalar kremniyni shu joyning oʼzida keraksiz qobiqlardan va ichki deffektlardan tozalab, yoʼnilgʼilar yoki tayyor (deffektlardan holi) nukleuslar shaklida makonlarga olib ketganlar. Buning uchun shu joyning oʼzida toshlarga birlamchi ishlov berish ishlarini amalga oshirishga toʼgʼri kelgan. Tipologik jihatdan bu “tom maʼnodagi” ustaxona, yaʼni, kremniy konlari yaqinida joylashgan bu joyga neolit davri odamlari xom-ashyo olib ketish uchun tashrif buyurganlar va toshlarga birlamchi ishlov berish faoliyatini amalga oshirganlar. Yodgorlikka Jonkeldi neolit davri ustaxonasi nomi berildi. Bu yerdan yigʼib olingan arxeologik materiallarning texnik-tipologik va keng qiyosiy tahlillari ustaxonaning mohiyatini kengroq ochib berish imkonini beradi.
Biroq hozirdanoq aytish mumkinki, Jonkeldi hududidan yangi tosh davriga oid yangi yodgorlik – toshga ishlov berish ustaxonasi topildi va Oʼzbekiston tarixi neolit davriga oid yangi bir yodgorlik bilan boyitildi. Jonkeldi hududi ibtidoiy odamlar yashashi uchun qulay paleoekologik sharoitlarga ega boʼlgan. Bu yerda mavjud boʼlgan sifatli kremniy konlariga ehtimol, yaqin atrof yoki qoʼshni hududlardan ibtidoiy ajdodlarimiz tashrif buyurishib, xom-ashyo olib ketganlar.
Ustaxona topilgan nomsiz botiqni tadqiq qilish jarayonida, uning janubiy-gʼarbiy bortidan oʼrta asrlarga (V-X asrlar) oid tizimli tarzda shimoliy-gʼarb - shimoliy-sharq yoʼnalishidagi bir chiziq boʼlib choʼzilgan 8 ta doira shaklidagi mozorqoʼrgʼonlar guruhi topildi. Qoʼrgʼonlarning ustki qismi turli oʼlchamlardagi (20-50 sm) oxaktoshlar bilan doira shaklida qalangan tosh toʼplamlari kuzatildi. Tosh qalamalarning diametri 5 ta holatda 2 metr radiusni, qolgan 3 tasida yanada kichikroq diametrga ega. Qoʼrgʼonlar orasidagi masofa 3 m ni tashkil qiladi. Qabrlar deb taxmin qilinayotgan bu qurilmalarning 4-sidan koʼplab sopol parchalari yigʼib olindi. Sopollar ilk oʼrta asrlar sopollari deb taxmin qilinmoqda.
Shunday qilib, Buxoro viloyati Peshku tumani, Jonkeldi qishlogʼi atrofidagi loyiha boʼyicha belgilab berilgan 30 mingga dan ortiq hududlarning arxeologik xaritasidan “oq dogʼ”lar olib tashlandi. Bu hudud neolit va oʼrta asrlar davrlari davomida ajdodlarimiz tomonidan istiqomat qilinganligi aniqlandi.
