(Facebook ijtimoiy tarmogida elon qilingan “Fanlar akademiyasi bizga kerakmi” nomli videomurojaatga javoban)
Ilmda tanaffus boʼlmaydi deydilar. Olim ilmiy kashfiyot yoki ilmiy ishlanma qilishi uchun bir necha, hatto oʼn yillab shu tadqiqot ustida izlanadi. Kerak boʼlsa butun umrini shunga bagʼishlaydi. Zero, ilm, olimlik va bu yoʼl gʼoyat mashaqqatli hamda ogʼir yoʼl. Bejiz xalqimiz ilm oʼrganishni “igna bilan quduq qazish”ga qiyoslamagan. Olim hech qachon oʼrganishdan, izlanishdan toʼxtamaydi.
Avvalo, Fanlar akademiyasi va Innovatsion rivojlanish vazirligining vazifalarini saralab olaylik.
2019-yil 29-noyabrdagi Oʼzbekiston Respublikasining “Fan toʼgʼrisida”gi Qonunining 7-moddasida Fanlar akademiyasining, shuningdek, ushbu Qonunning 6-moddasida Innovatsion rivojlanish vazirligining vazifalari va vakolatlari aniq belgilab berilgan. Demak, Fanlar akademiyasi respublika boʼyicha emas, balki, oʼz tasarrufidagi ilmiy-tadqiqot muassasalarining ilmiy faoliyati uchun masʼuldir.
Maʼlumki, Oʼzbekiston Respublikasi Prezidentining 2013-yil 28-fevraldagi “Toshkent Davlat Iqtisodiyot universiteti qoshida “Oʼzbekiston iqtisodiyotini rivojlantirishning ilmiy asoslari va muammolari” ilmiy-tadqiqot markazini tuzish toʼgʼrisida”gi PQ-1927-sonli qaroriga muvofiq Fanlar akademiyasi tasarrufidagi bu institut faoliyati tugatilgan. Shunday ekan, Fanlar akademiyasi tomonidan bank tizimi va iqtisodiyot sohasidagi muammolar yechimiga qaratilgan ilmiy tadqiqotlar olib borilmaydi.
Oʼzbekiston Fanlar akademiyasi olimlari ham hattoki pandemiya sharoitida ham ilmiy izlanishlar toʼxtagani yoʼq. Ular tomonidan mamlakat ilm-fani rivojiga qaratilgan ilmiy izlanishlar bisyor va bu har bir yoʼnalishda amaliy ifodasini topmoqda. Аyniqsa, soʼnggi yillarda Fanlar akademiyasiga qayta eʼtibor qaratilib, Davlatimiz Rahbari va Hukumatimiz tomonidan yanada qoʼllab-quvvatlanganidan soʼng qator ahamiyatga molik ishlar amalga oshirildi. Jumladan:
Dunyo miqyosida birinchi marta kremniy dioksidi nanozarrachalari asosida chang va nam qoʼnmas qatlamlar olish texnologiyasi hamda tibbiyotda qoʼllaniladigan izotoplarni siklotron va yadro reaktorida ishlab chiqish texnologiyasi yaratildi;
materiallarni gamma nurlari bilan radiatsiyaviy qayta ishlash texnologik tizimi yoʼlga qoʼyildi;
sterillangan tibbiyot va farmatsevtika mahsulotlari, ichimlik suvini tozalash va zararsizlantirish qurilmalari, radioizotoplarni ishlab chiqarish amalga oshirildi;
saraton kasalligini davolash uchun yangi lyutetsiy-177 radioizotop mahsulotini ishlab chiqarish yoʼlga qoʼyildi;
biologik namunalardan virus RNKsini ajratib olish toʼplami va qon kasalliklarni aniqlash PZR diagnostikumi yaratildi;
GMO-nishonlarni aniqlovchi PZR reaktivlar toʼplami ishlab chiqildi;
mahalliy xom-ashyo asosida bir qator dori moddalari substansiyalarini, shu jumladan, 5 xildagi tayyor dori moddalar va 4 xildagi generik-moddalarni ishlab chiqarish oʼzlashtirildi. Biologik faol substansiyalar va bioreaktivlarni mamlakatimiz farmatsevtika sanoatiga yetkazib berish hamda Rossiya, Fransiya va АQShga eksport qilish yoʼlga qoʼyildi;
birinchi marotaba Oʼrta Osiyo uzum selektsiyasining 203 navlarini birlamchi genetik pasportlari tuzildi;
Oʼzbekistonda birinchi marta SARS-CoV-2 virusining 32 ta namunasi genomlari oʼqildi;
suv va gidroenergetika inshootlarining seysmik holatini baholash boʼyicha ekspress uslubiyoti ishlab chiqildi;
Sharqiy Oʼzbekiston va Oʼzbekiston markaziy qismining faol yer yoriqlari morfologiyalariga va maydon uzra joylashuviga yangilangan xaritalari tuzildi va hududlarning seysmotektonik modellari ishlab chiqildi;
neytronlarning yadro bilan taʼsirlashishini hisobga olgan holda namunaning ichki tuzilishini oʼrganishga imkon beradigan neytron radiografiyasi va tomografiyasi qurilmasi yaratilib, ishga tushirildi;
issiqlik energiyasini ishlab chiqarishning yangi dasturlashtirilgan matematik modeli yaratildi;
keramik infraqizil nurlanish taʼsirida texnik glinozem olish texnologiyasi yaratildi va anʼanaviy usullarga nisbatan 5-7 barobar kam tannarxga erishildi. Turgʼun suv havzalaridan radioaktiv seziyni ajratib olish texnologiyasi yaratildi;
Quyosh sandonida eritilgan mahalliy xom-ashyo – kaolin asosida nanokatalizatorlar va sanoatda ishlatiladigan keramik tashuvchi elementlar tayyorlandi;
astronomiya boʼyicha taʼlim beradigan oliy oʼquv yurtlarida 6 ta oʼquv-ilmiy observatoriyalar barpo etildi;
gidrotexnik inshootlarni xavfsiz ekspluatatsiya qilish boʼyicha qoʼllanma ishlab chiqildi;
yaqin yillarda seysmik faollashadigan hududlar aniqlandi va Oʼzbekiston seysmik xaritasi ishlab chiqildi;
Yevropa, Yaponiya, Rossiya va Qirgʼiziston olimlari bilan Markaziy Osiyo va Kavkazorti xalqlariga mansub boʼlgan 20 dan ortiq etnos (milliy guruh) larning genetik tadqiqotini oʼtkazish natijasida Markaziy Osiyo aholisining DNK banki tuzildi. Respublikaning viloyatlari boʼyicha immunologik va genetik xaritasi va pasporti yaratildi;
Osiyo qitʼasida oldin fanga nomaʼlum boʼlgan 30 dan ortiq oʼsimlik turlari kashf etildi. Eng zamonaviy yondashuvlar asosida Oʼzbekistonning botanik-geografik xaritasi yaratildi, oʼsimliklar qoplamini tasniflash va oʼzgarishlarni bashoratlashning elektron tizimi joriy etildi;
Oʼzbekiston hududidan 108 yil oldin terilgan va hozirda yoʼqolib ketgan turning gerbariy namunasidan DNK ajratib olindi;
Аlisher Navoiyning 20 jildlik mukammal asarlari toʼplamining 3 jildi tayyorlandi. Yangilangan “Аlisher Navoiy asarlarining izohli lugʼati”ning 1-jildi nashr etildi;
5 jildli “Oʼzbek tilining izohli lugʼati”, “Xalqaro atama elementlarning izohli-illyustrativ lugʼati”, “Davlat tilida ish yuritish” amaliy qoʼllanmasi nashr qilindi;
Bugungi kunda Oʼzbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi tomonidan 20 dan ortiq radioizotoplar ishlab chiqarilib mamlakatimiz tibbiyot muassasalariga yetkazib berilmoqda va eksport qilinmoqda.
Oʼzbekistonda istiqomat qilayotgan 35 milliondan ortiq aholining xavsizligini taʼminlashga qaratilgan “Oʼzbekiston Respublikasi aholisi va hududining seysmik xavfsizligini taʼminlash toʼgʼrisida”gi Qonun Fanlar akademiyasi olimlari tomonidan ishlab chiqildi.
Fanlar akademisi ilmiy laboratoriyalarida bajarilayotgan ilmiy tadqiqotlar natijalari bilan FА tomonidan tegishli ilmiy yoʼnalishlarda nashr etilayotgan 20 dan ortiq ilmiy va ilmiy-ommabop jurnallar orqali tanishish mumkin.
Shu bilan birga, jahonning yetakchi ilmiy jurnallarida bizning olimlarimiz tadqiqotlari eʼtirof etilayotganligi hamda ularning natijalari bilan ham bugungi axborot texnologiyalari rivojlangan bir paytda hech qanday qiyinchiliklarsiz tanishish mumkin.
Taʼkidlash joizki, yuqorida sanab oʼtilgan ilmiy yutuqlar soʼnggi 5 yil ichidagi (2 yil pandemiya sharoitida) amalga oshirilgan va bunday ilmiy yutuqlarni yana koʼplab keltirish mumkin. Oʼylaymizki, tanazzul yoqasiga kelgan hamda eʼtibordan chetda qolgan bir tizimning uygʼonish davridagi dastlabki 5 yiliga arzirli natija boʼlsa kerak.
Biror-bir tizim faoliyati haqida keng jamoatchilikka fikr bildirishdan oldin ushbu tizim tasarrufida mavjud va ularning ilmiy faoliyati bilan tanishish maqsadga muvofiq deb oʼylaymiz. Qolaversa, ilm yoʼlidagi “olim”ning ilm-fan yangiliklaridan bexabar holda oʼz nuqtai nazaridan kelib chiqib ilm-fan haqida fikr bildirishi Fanlar akademiyasi tomonidan hech qanaqa ilmiy izlanishlar, amaliy faoliyat olib borilmadi degani emas. Taʼkidlash joizki, oʼzingiz ham shu mashaqqatli yoʼlda yuribsiz, bu yoʼlning achchiq-chuchchigini totyapsiz, uning zalvorli yukini his qilyapsiz, va oʼylaymizki, kashfiyot yoki ilmiy yangilik qilish olimdan qancha vaqt talab qilishini toʼgʼri anglaysiz.
Shunday ekan, hozirgi butun dunyo uchun sinovli boʼlgan kunlarda hamjihat boʼlib, respublikamiz rivojida yoʼlida bir yoqadan bosh chiqarib harakat qilishimiz kerak. Zero, “Hikmat izlaganga hikmatdir dunyo, illat izlaganga illatdir dunyo...”.
