O'zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi

Fanlar Akademiyasi Mirzo Ulug'bek nomidagi Astronomiya instituti

25.11.2024 17341

Direktor

Egamberdiev Shuhrat Abdumannapovich

Fizika-matematika fanlari doktori, akademik: shuhrat@astrin.uz; (+99871) 235-81-02

Bog'lanish

Manzil:	100052, Toshkent sh., Astronomiya ko'chasi, 33
Direktor:	Ehgamberdiev Shuhrat Abdumannapovich
Telefon:	(+998 71) 235-81-02
Faks:	(+998 71) 234-48-67
Sayt:	http://astrin.uz

O‘zR FA Astronomiya instituti (Toshkent astronomiya observatoriyasi 1873-1966 yy.) – nafaqat O‘zbeistonda, balki butun Markaziy Osiyoda qadimiy ilmiy maskanlardan biridir. Institut xodimlari 145 yil davomida astronomiya, astrofizika, astrometriya, geodeziya, meteorologiya, gravimetriyaning turli muammolari bo‘yicha tadqiqot olib borishgan. Hal qilingan masalalardan – Markaziy-Osiyo aholi punktlarining geografik koordinatalarini aniqlash, aniq vaqt xizmati, Quyosh va uning faolligini monitor qilish, sun’iy yo‘ldosh geodinamikasi – muhim amaliy ahamiyatga ega.

1993 yil 9 fevraldagi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining №599 «Balantog‘ astronomik observatoriyasi kompleks xizmat ko‘rsatish haqida» farmoniga muvofiq Kitob balandtog‘ astronomik observtoriyasi kompleksi tashkil qilindi va Astronomiya instituti tarkibiga kiritildi. Ushbu Farmonni amalga oshirish va undagi vazifalarni bajarish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasi 1993 y. 7 aprelda №175 «Kitob balantog‘ astronomik observatoriyasi kompleksining ishlarini tashkil etish haqida» Qaror qabul qildi.

Kompleks tarkibiga 1930 yilda tashkil qilingan (1998 yildan Institutning geodinamika bo‘limiga o‘zgartirilgan) avvalgi Kitob xalqaro kenglik stansiyasi va Maydanak astrofizik observatoriyasi kiradi. Kitob stansiyasida, uning barpo etilganidan boshlab, Xalqaro kenglik xizmati dasturiga muvofiq doimiy ravishda kenglikni o‘zgarishi, Er qutblarining siljishini va ularning koordinatalarini o‘lchash bo‘yicha hisob-kitob ishlarini bajarib kelingan. O‘zgaruvchan yulduzlarni kuzatishlar dasturi bo’yicha ham ishlar olib borildi. XX asrning 90 yillarida stansiya GPS va DORIS global sun’iy yo‘ldoshlarni kuzatuvchi navigatsion tizimlarining aniqligi yuqori asbob-uskunalari bilan ta’minlandi va Xalqaro IGS geodinamik tarmog‘iga, Markaziy-Osiyo hududining tayanch stansiyasi sifatida, qo‘shildi. Keyinchalik bunday GPS stansiyalar IGS ga qo‘shildi, Toshkent va Maydanakga o‘rnatildi. Yo‘ldosh navigatsiyasining yangi texnologiyalari asosida tektonik plitalarning siljishi va geodinamik jarayonlar o‘rganiladi, Yer aylanish parametrlari va ionosferaning holati monitoring qilinadi. Olingan ma’lumotlar hududiy geodezik tarmoqni qurish uchun amaliy sohalarda foydalaniladi.

Maydanak astrofizik observatoriyasi Qamashi tumanidagi Hisorak tog‘ tizmasida dengiz sathidan 2650 mert balanddagi tog‘da joylashgan. U Erning sharqiy yarimsharida astroiqlim xarakteristikalari (ochiq kunlar miqdori, tasvir sifatining yuqoriligi) va uzunlama bo‘yicha qulay joylashuvi bo‘yicha eng yaxshi observatoriya hisoblanadi. Maydanak observatoriyasi shuningdek dunyo miqyosda astrofizik kuzatishlar o‘tkazish uchun teleskoplar bilan ta’minlangan.

Maydanak observatorisida yulduz paydo bo‘lish sohalarida yosh nostatsionar yulduzlar, tarqoq yulduz to‘dalari, gravitatsion linzalar o‘rganiladi, blazarlar va faol yadroli galaktikalar fotometriya qilinadi, Quyosh sistemasining kichik jismlari kuzatiladi, kosmik kuzatishlar, jumladan gamma-chaqnashlarni optik kuzatishlar amalga oshiriladi. Maydanakning uzoq muddatli astroiqlimi zamonaviy metodlar bilan tadqiq qilinmoqda. Hozirgi vaqtda Maydanak observatoriyasida yuldoshli telefon va videoaloqa, shuningdek Internet orqali mobil aloqaga chiqish amalga oshirilgan.

Astronomiya institutida yaratilgan va dunyo miqyosida tan olingan quyidagi ilmiy maktablar mavjud:

Gelio va astroseysmologiya (asoschisi prof. Egamberdiev Sh.A.):

- Quyosh va yulduzlar pulsatsiyasini IRIS, TON va GONG xalqaro loyihalar doirasida hamda quyosh va yulduzlarning akustik tebranishlari spektri modasi va vaqt qatorlarini ko‘p yillik fotometrik tadqiq etish;

- Quyoshning fotosfera osti qatlamlarida magnit maydonlar va kattamasshtabli plazma harakatlarini gelioseysmik metodlar bilan tekshirish.

Astroiqlim tadqiqotlari va o‘quv observatoriyalar tarmog‘ini barpo etish (asoschisi prof. Egamberdiev Sh.A.):

- Maydanak observatoriyasi va Respublikamizning tanlangan astropunktlari iqlimini zamonaviy usullar yordamida tekshirish;

- o‘quv teleskoplarini modernizatsiya qilish va o‘quv astronomik observatoriyalar tarmog‘ini barpo etish.

Nazariy relyativistik astrofizika (asoschisi f.-m.f.d. Axmedov B.J.):

- fizik jarayonlar, elektromagnit va gravitatsion maydonlar, plazmada, neytron yulduzlar atrofida va qora o‘ralarda zaryadlangan zarralar harakati bo‘yicha nazariy tadqiqotlar.

Faoliyatning asosiy turlari

2017 yil yakunlari bo’yicha 64 ilmiy maqola elon qilingan, jumladan 53 tasi nufuzli chet el jurnallarida (Nature, Physical Rev., Monthly Notices of the Royal Astronomical Society, European Physical Journal, International Journal of Modern Physics, Astrophysical Journal va b.).

Xalqaro ilmiy anjumanlar to’plamlarida 19 ta ma’ruza, Respublika anjumanlari to’plamida 31 ma’ruza chop etildi.

2017 yilda:

- Impakt faktorli xorijiy jurnallarda 36 ta maqola

- impakt-faktor yig’indisi– 209,45

-Google scholar bazasiga institutning 27 xodimi kiritilgan

- indeks Xirshayig’indisi- 153

2017 yilda institutda 1 patent va bitta mualliflik huquqi olindi, 2 patentga ariza topshirildi

1.Asfandiyarov I.M. «Quyosh fotoenergetik qurilmasi» foydali modeliga patent, № FAP 01266 09.11.2017 y.

2. Fazilova D.SH., Ergashev K.E. Svidetelstvo o registratsii programmi dlya EVM «WGS84_koordinatasini SK42-84 ga o’zgartirish» EHM uchun dasturni qayd etish haqida guvohnoma № DGU 04220 09.02.2017 y.

Galaktikalar, ular to’dalari, blazarlar va gravitatsion linzalangan kvazar (GLK) larning ko’p to’lqinli (radiodan rentgengacha) xususiyatlarini o’rganish orqali ularning atrof muhit bilan o’zaro ta’siri, tuzilishi va evolyutsiyasini hamda fizik va strukturaviy parametrlarini kuzatuv va nazariy o’rganishdan iborat. Ustuvor GLK va blazarlarning Maydanak observatoriyasida yuqori ajrata olish ko’rsatgichli kuzatuvlarni olib borish, blazarlarning turli filtrlardagi kuzatuv ma’lumotlarini fotometrik va ravshanlik egri chiziqlari tahlili, rentgen galoli yaqin galaktikalarning katalogini tuzish, boshqa ma’lumotlar bazalari bilan kross-korrelyatsiyasi, ularni identifikatsiyalash va ko’pto’lqinli profillarini tuzish, rentgen oqimini o’lchash, gaz galo yorqinligini hisoblash, faol yadro ulushini baholash, renggen galoli galaktika to’dalarining X-CLASS va XMM-XXL kataloglarini yangilash, fizik parametrlarini hisoblash, ushbu sinfdagi ob’ektlarning statistik tahlili, qora energiya ulushini baholash uchun nomzodlarni saralash, galoni hisobga olgan holda diskning nochiziqli noradial tebranish tenglamasini hosil qilish, galaktika diski evolyutsiyasiga galo effektini o’rganish. Aniq bir GLKlar uchun fotometriya usullarini takomillashtirish, ular komponentalari ravshanlik egri chiziqlari va mikrolinzalanish tahlili, kechikish vaqtini hisoblash, linza modellarini tuzish, kosmologik parametrlarni aniqlashtirish, suyuqko’zguli teleskopi (ILMT) kuzatuvlarini tahlili va qayta ishlash uchun dasturiy ta’minotni yaratish, tayanch yulduzlar ro’yhatini tuzish, ILMT yangi ob’ektlari orasida o’zgaruvchanlarini ro’yxatini tuzish va sinflashtirish.

Kosmik geodeziya uslublari (GPS, DORIS, PRARE) yordamida geodinamik tadqiqot ishlari olib borish.

Ilmiy natijalar

2017 iylda olingan natijalar asosida 8 ilmiy maqola chop etildi. Shu jumladan, taniqli chet el jurnallarida (Geodesy and Geodynamics, Trudy Instituta Prikladnoy Astronomii, Journal of Applied Remote Sensing of SPIE, Jurnal «Led i Sneg» RAN). Natijalar 5 halqaro konferentsiya to’plamrarida chop etildi. EHM dasturiy ta’minoti uchun O’zR Intellektual Mulk Agentligidan 1 Guvohnoma olindi.

2017 yilda Fransciyaning Koinotni o’rganish markazi va Milliy geografiya instituti bilan tuzilgan halqaro shartomasi doirasida Kitob DORIS stantsiyasining modernizatsiyalashtirish va yangi REGINA geodinamika tarmogining GPS stantsiyasining o’rnatish ilshlari yakullandi. O’rnatilgan asbob-uskunalarning umumiy qiymati 60 ming AQSH dollarini tashkil etdi.

O’zR VM ning 26.12.2017 yil “ O’zbekiston Respublikasi hududida koordinatalar tizimlarini qullash va ulardan ochiq foydalanish to’grisida”gi qarorini amalga oshirish maqsadida davlat SK-42 va geotsentrik WGS-84 tizimlari o’rtasidagi o’zaro o’tish uchun tavsiyalar, matematik modellar va dasturiy ta’minot ishlab chiqildi.

O'zbekiston Respublikasi Prezidentining qarori ijrosi doirasida joriy etish 04.21.2017, N PQ-2915 va monitoring 09.25.2017 O'zbekiston va suv organlarining himoya, shuningdek masofadan zondlash yo'nalishda O'zbekiston vazifalar Favqulodda vaziyatlar vazirligi bilan Bitim doirasida, tayyorlangan bo'lib, xaritalar, bir qator, sxemalarini yil Favqulodda vaziyatlar vazirligi (xavfli tog 'ko'llar joylashgan, ko'chkiga, siljish-moyil sohalarda jadal bajarish) Chorvoq va Ohangaron havzalarida, binoning harakatini bir raqamli simulyatsiya hududida yuzaga kelishi va o'pirilish jarayonlarini rivojlantirish modellarini olingan ularni ko'llar mumkin sindirishi, shuningdek, Chimyon va Qamchiq dovoni yuqori aniqlikdagi raqamli balandligi modellari va o'rganib sohalarda va hovuz 3D modellar qurilgan ba'zi joylarda ko'chkiga harakati bilan Otoko, daryo Pskem siljish sohalarda o'simlik o'sish darajasi belgilangan.

2017 yilda “Galaktikadan tashqi astronomiya” bo’limi qo’lga kiritgan yutuqlari:

2017 yilning natijalariga ko’ra 22 ta maqola nashr etilgan, shu jumladan, 9 tasi - nufuzli xorijiy jurnallarda (Monthly Notices of the Royal Astronomical Society, Astronomy and Astrophysics Supplement Series, Astronomische Nachrichten, Nature, Astronomy Letters, Gravitation and Cosmology, Astrophysics va b.).

Quyidagi asosiy natijalar qo’lga kiritilgan:

Maydanak observatoriyasida tanlangan GLK, blazarlar va yaqin galaktikalarning kuzatuvlari olib borildi. Ular raqamli tasvirlarining fotometrik tahlili natijalariga ega bo’lindi.
Tanlangan yaqin galaktikalar uchun ravshanlik egri chiziqlari hosil qilindi va ular yordamida o’ta yangi yulduz turlari aniqlandi.
Ilk bor Maydanakda yaqin galaktikalar kuzatuvlari dasturining bajarilishi davomida Katta Ayiq yulduz turkumidagi NGC 3938 spiral galaktikasida o’ta yangi yulduz (SN 2017ein) chaqnashi qayd etildi.
Veyvlet filtratsiyasini qo’llash yordamida astronomik tasvirlarning dekonvolyutsiya algoritmi ishlab chiqildi
XCLASS obzori yordamida cho’zilgan rentgen galoli yaqin galaktikalarning 182 ta ob’ektli birlamchi ro’yhati tuzildi. Galaktikadan tashqi ob’ektlarning ma’lumotlar bazasi (Simbad, NED, HyperLeda) bilan kross-korrelyatsiyasi bajarildi, barcha ob’ektlar identifikatsiya qilindi. Ko’p to’lqinli profili hamda masshtabli munosabatlarni tuzish maqsadida galaktikalar gruhiga va to’dasiga tegishliligi, morfologik sinfi va faollik turi va maxsus kataloglar ma’lumoti bo’yicha nfraqizil yulduz kattaliklari haqidagi ma’lumotlar to’plandi.
Statistik tahlil shuni ko’rsatdi-ki, ushbu tuzilgan ro’yxatga barcha mormologik sinfning galaktikalari kirgan, ulardan 40% ini spiral, 52% ini elliptik va linzasimon, 7% ini irregulyar galaktikalar tashkil qilgan. Galaktikalarning umumiy sonining 5% ini pekulyar galaktikalar tashkil qilgan. Galaktikalarning ko’pchiligi 130 Mps masofada joylashgan. Galaktikalarning 90% i guruh va to’dalarga tegishli. Ro’yxatimizdagi 56% galaktikada faollik mavjudligini ko’rsatdi.
Galaktikalarning yulduziy massasini baholash va ularni qaynoq galo massasi bilan solishtirish maqsadida Ks infraqizil polosasida galaktikalarning oqimi va yorqinligi hisoblandi.
Kelajakda turli rentgen diapazonida oqimlarni hisoblash uchun XMM rentgen sun’iy yo’ldoshining ma’lumotlari bo’yicha galaktikalarning parametrlari aniqlandi. 0.5-2 keV rentgen polosasida instrumental oqim hisoblandi.
657 ta galaktika to’dalari parametrlarining va X-CLASS katalogidan to’dalarga nomzodlarni birlamchi baholash ishlari olib borildi.
Bir vaqtning o’zida ham rentgen, ham optik ma’lumotlarga tayangan holda fotometrik qizilga siljishlarni aniqlashning yangi usuli ishlab chiqildi va tadbiq etildi. Kelajakda kosmologik modellashtirish, Koinotning zamonaviy kosmologik modeli parametrlarini aniqlash va masshtabiy munosabatlar evolyutsiyasini o’rganish maqsadida X-CLASS katalogining galaktikalar to’dalariga nomzodlarning 236 tasi uchun yangi qizilga siljishlar topildi va ular tasdiqlandi. Bundan tashqari shu maqsadda ularning rentgen yorqinliklari va temperaturalari hisoblandi. Median qizilga siljish - z=0.39±0.02(1 + z), median bolometrik yorqinlik - 7.2×1043 erg/s va median temperatura 2.9 keV ga teng.
Galaktika podsistemasining nochiziqli noradial tebranishlari tahlili usuli ishlab chiqildi.
SDSSJ1339+1310, B2108+213, SDSSJ1322+1052, SDSSJ1206+4332. SDSSJ0946+1835, SDSSJ1531+3414 nomli GLKlarning dastlabki fotometrik tahlili olib borildi. SDSS1339+1310 GLKda ikki oy davomida umumiy ravshanligi ~ 0.1m ga oshgani, A komponentasida esa o’zgaruvchanlik darajasi ~ 0.20m ni tashkil qiladi, shu bilan birga davriy o’zgaruvchanlik alomatlari topildi.
B2108+231 GLKda R va I filtrlarda bir oy kuzatuv davomida ravshanlikning pastamplitudali o’zgarishlar bo’lgani topildi; bundan tashqari SDSSJ1206+4332 GLKda bir xafta davomida, SDSSJ1531+3414 GLKda esa ikki oy davomida o’zgarishlarning o’rtacha miqdori ~ 0.1m ni tashkil qilinishi aniqlandi. Oxirgi holda o’zgarishlar amplitudasining kuzatuv filtriga boqliqligi ham topildi.
Va aksincha, SDSSJ1322+1052, SDSSJ 0946+1835 va MGC 2214+3550 GLKlarda o’zgarishlarning xech qanaqa alomatlari topilmadi. Ehtimol, bu ob’ektlarda o’zgaruvchanlik davri kuzatuv mavsumining davomiyligi (2g’oydan ko’p)dan kattaroq bo’lishi ham mumkin.
N1413+117 GLK linzalangan komponentalarining ravshanlik egri chiziqlari tahlili olib borildi. Ravshanlik egri chiziqlarda ham ichki o’zgaruvchanlik, ham amplitudasi ~0.15 mag va tempi ~10-3 mag/kun teng mikrolinzalanishning kuchli ta’siri topildi. Ravshanlik egri chiziqning mikrolinzalanishdan o’zgarishi profili mikrolinzaning massasini baholashga imkon berdi. Uning eng extimolli qiymati 2 dan to 20 yupiter massasi orasida yotibdi.
TDI rejimida olingan PZS tasvirlardagi osmon foni tashkil etuvchisini hisobga olib, ayrib tashlash usuli hamda unga mos kompyuter dasturi ishlab chiqildi. Keng maydonli PZS tasvirlarning qayta ishlovi olib borildi.

PZS tasvirlar va ob’ektlarning fotometrik tahlili va astrometrik kalibrovkasi olib borildi. Qayd etilgan ob’ektlarning instrumental yulduz kattaliklari hamda ularni xarita va kataloglari bilan solishtirish orqali standart fotometrik sistemasidagi ravshanliklari qo’lga kiritildi. Standart sistemadagi ravshanliklarni turli vaqtda olingan instrumental yulduz kattaliklari bilan solishtirish orqali fotometrik tayanch yulduzlarning eng ehtimolli kandidatlari topildi.

Yangiliklarni telegram kanalimizda kuzatib boring !