Аsrimizning birinchi oʼn yilligi giyohvandlikning yashirin bozorida nisbatan arzon va sintezi oson boʼlgan yangi psixofaol moddalarning (YaPM) – sintetik kannabinoidlarning (Spayslar), katinon, aminoindan va boshqa turdagi moddalar hosilalarining paydo boʼlishi, noqonuniy aylanishda ularning faolligi va qisqa vaqt ichida yetakchi oʼringa chiqib olishi bilan belgilanadi. Huquq-tartibot tashkilotlarining hisobotlarida keltirilishicha, bu jarayon Oʼzbekiston Respublikasini ham chetlab oʼtmadi.
Hozirgi paytda kriminalistik materiallarda va biologik namunalarda YaPM larni aniqlash uchun turli-tuman fizika-kimyoviy uslublarga asoslangan gazxromatografiya/mass-spektrometriya (GX/MS) dan tortib suyuqlik xromatografiyasi/tandem mass-spektrometriyasigacha (SX/MS-MS-MS) foydalaniladi.
O’zR FA Ion-plazma va lazer texnologiyalari institutining Аdsorbtsion va emission hodisalar laboratoriyasida yangi rusumdagi gaz tahlil asbobi - dastur taʼminotiga va YaPMlarning termodesorbtsion spektrlari elektron bazasiga ega boʼlgan “IK–Iskovich” termodesorbtsiyaviy termoion spektrometri yaratildi.
U anʼanaviy chet el qurilmalaridan oʼzining tahliliy imkoniyatlari qolishmagan holda oddiyligi, tezkorligi va arzonligi bilan farq qiladi. Spektrometr innovatsion loyiha asosida OʼzR IIV Bosh Ekspert-kriminalistika markaziga taqdim etildi va musodara qilingan giyohvand moddalar namunalarida sinovdan oʼtmoqda.
Bu amaliy tadqiqotlar 2016-2020-yillarga moʼljallangan giyohvand moddalar isteʼmoli va noqonuniy aylanishiga qarshi Respublika Dasturi asosida bajarilmoqda.
Yangi uslub va qurilmaning afzalliklari:
• YaPMlarning iz qoldiqlarini kriminalistik va bionamunalarda aniqlashning termodesorbtsiyaviy uslubi oʼzining tezkorligi (1 tahlil uchun 3 minut), tanlovchanligi (organik erituvchilar, havodagi oddiy gazlar uchun 105-108), sezgirligi (fizika-kimyoviy tabiatiga qarab 0.1 piko moldan) va ionlashuv samaradorligining (100K/molgacha) yuqoriligi bilan ajralib turadi. Qurilma xorijiy qurilmalarga nisbatan ancha arzon, foydalanish oddiy va yuqori malakali mutaxassis talab etmaydi.
• Termodesorbtsiyaviy uslub va spektrometr oʼzining tahliliy imkoniyatlari boʼyicha zamonaviy GX/MS i SX/MS-MS-MS qurilmalardan qolishmaydi, tahlil qilinayotgan moddani termodesorbtsion spektrlarning elektron bazasi boʼyicha identifikatsiya qilibgina qolmay, balki uning miqdorini ham bir vaqtning oʼzida chiziqli dinamik diapazoni 2.5-3.5 tartibli boʼlgan kalibrovka chiziqlarining elektron bazasi boʼyicha aniqlash qobiliyati bilan ham farq qiladi.
Termodesorbtsiyaviy spektrometr import oʼrnini bosuvchi qurilma sifatida Oʼzbekiston Respublikasidagi toksikologik, narkologik va kriminalistik laboratoriyalarni jihozlashda qoʼllanilishi mumkin.
Yaratilgan termodesorbtsiyaviy uslub va qurilma Oʼzbekiston Respublikasi SSV Sud-tibbiyot Bosh byurosi va IIV Bosh ekspert-kriminalistika markazlarida sinovlardan oʼtkazilib, ijobiy xulosalar olingan.
