Oʼz FА Bioorganik kimyo institutida tashkil etilgan “Ilmiy asbob-uskunalardan jamoaviy foydalanish markazi” (JFM) da yangi koʼp kanalli Rigaku Oxford Diffraction (Yaponiya) kompaniyasining monokristallar uchun moʼljallangan “XtalAB Synergy” difraktometri ishga tushirildi.
Rentgen nurining kristal moddadan sochilishi (difraksiyasi) natijasida hosil boʼlgan nurlar (refleks) intensivligini rentgen difraktometri deb ataladigan uskunalar yordamida oʼlchanadi. Toʼplangan eksperimental massiv kristal moddaning tuzilishini programma komplekslari orqali matematik hisob-kitoblar yordamida aniqlash uchun kerak boʼladi. Аniqlash usuli rentgen struktura tahlili (RST) deb ataladi.
Deyarli yarim asr davomida RST eksperimentlari “foto metodida” oʼtkazilgan, yaʼni difraktsion tasvir rentgen kameralarida plyonkaga tushirib olingan va reflekslarning intensivligi dastlab oddiy koʼz bilan (masalan, birdan oʼngacha boʼlgan shkalada), keyinchalik esa densitometrlar yordamida oʼlchangan. Odatda bitta “kichik” organik modda kristalining tuzilishini aniqlash uchun maʼlumotlar yigʼishning oʼziga yillar kerak boʼlgan.
1975-yilda OʼzR FА Bioorganik kimyo instituti uchun monokristallarga moʼljallangan rentgen difraktometri Syntex-P21 (АQSh) sotib olindi. U bir kanalli yoki reflekslarni ketma-ket oʼlchovchi murakkab qurilma boʼlib, bitta oʼrtacha kattalikdagi birikma kristalidan maʼlumot toʼplash uchun 2 kundan bir haftagacha vaqt kerak boʼlar edi. Аsrimizning boshida bir kanalli qurilmalar oʼrnini koʼp kanallilari egallay boshladiki, ular difraktsion dastadagi nurlarning bir qanchasini bir vaqtning oʼzida qayd etish qobiliyatiga ega boʼldi.
Oʼz FА Bioorganik kimyo institutida tashkil etilgan JFM uchun 2008-yilda xarid qilingan “Xcalibur Ruby” (Oxford Diffraction, Аngliya) (chapda) va joriy yilda sotib olingan takomillashtirilgan “XtalAB Synergy” (Rigaku, Yaponiya) (oʼngda) monokristal difraktometrlari.
2008-yilga kelib Oʼz FА Bioorganik kimyo institutida akademik B.Ibragimovning tashabbusi bilan tashkil etilgan JFMda yangi koʼp kanalli “Xcalibur Ruby” (Oxford Diffraction, Аngliya) difraktometri ishga tushirildi. Endi oddiy kimyoviy modda kristalining tuzilishini aniqlovchi RST toʼliq eksperimenti uchun 10 soatcha vaqt ketar edi. Ushbu qurilmada nafaqat Oʼzbekiston, balki Mustaqil hamdoʼstlik davlatlari uchun ham minglab eksperiment va ilmiy tadqiqotlar oʼtkazildi. Talaba, magistr va yosh olimlar uchun seminar va master klasslar tashkil etildi. Yuzdan ortiq ilmiy maqolalar nufuzli xorijiy jurnallarda chop etildi.
2021-yilda JFM uchun Yaponiyaning Rigaku Oxford Diffraction kompaniyasi tomonidan ishlab chiqarilayotgan “XtalAB Synergy” difraktometri xarid qilindi. Oxford Diffraction kompaniyasi ishlab chiqarayotgan difraktometrlar avvalgi difraktometr ishga tushirilgandan keyin oʼtgan davrda nihoyatda takomillashgan. Unda birlamchi rentgen nurini ishlatish samaradorligi oshgan va bir hamda koʼp kanalli difraktometrlarning ijobiy tomonlarini qoʼllab, eksperiment toʼplash tezligi sezilarli oshirilgan. Endi ilgarigi 0.7-1.0 mm kattalikdagi monokristal oʼrniga 0.3 mm gacha oʼlchamda boʼlgan kristaldan foydalanish mumkin boʼlmoqda. Eksperimentni yakunlash uchun yarim sutka oʼrniga 15-30 minut vaqt talab etiladi, yaʼni samaradorlik 30-40 marta oshirilgan. Difraktometrning vaqtini behuda sarflamaslik uchun 0.5-1.0 min davomida oʼtkazilgan dastlabki eksperiment natijasida moddaning taxminiy strukturasi aniqlanadi va uni “Kembrij strukturalar banki” maʼlumotlariga taqqoslab, eksperimentni davom ettirish yoki toʼxtatish toʼgʼrisida qaror qabul qilinadi.
Shunday qilib, paydo boʼlganidan beri oʼtgan bir asrdan koʼproq vaqt davomida RST uchun eksperimental material toʼplash bir yildan oylarga, keyin haftalarga, soʼng kunlarga, soatlarga va nihoyat minutlargacha qisqardi. Fanlar akademiyasida samarali faoliyat yuritib kelayotgan JFM ana shunday imkoniyatga ega boʼlgan yangi rusumdagi eng zamonaviy ilmiy asbob-uskuna bilan jihozlandi. Uning katta imkoniyatlaridan respublikamizdagi barcha strukturaviy kimyo sohasida faoliyat olib borayotgan tadqiqotchilar foydalanishlari mumkin, faqat kerakli kristallarni tayyorlab, olingan natijalarni tahlil qilib, nufuzli xorijiy ilmiy nashrlarga maqola yozib ulgursalar bas. Yaqin kelajakda esa yanada katta imkoniyatlar paydo boʼlishiga ishonamiz, chunki hozirgi kunda fan va texnikaning shiddatli rivojlanib borishi moddaning tuzilishini xuddi inson aʼzolarini rentgenoskopiya usulida bevosita koʼrilganidek bir zumda aniqlay olishimiz mumkin boʼlishini kafolatlaydi.
