Qadimiy Koson shahri 2000 yildan koʼproq tarixga ega boʼlib, u uzoq oʼtmishda Fargʼona vodiysida oʼziga xos xususiyatga ega koʼhna shaharlardan biri boʼlgan. OʼzR FА Аrxeologiya instituti (hozirda Milliy arxeologiya markazi)ning Аxsikent ekspeditsiyasi olib borgan tadqiqotlar natijasida shu narsa maʼlum boʼldiki, Kosonsoy havzasidagi eng qulay yerlar shu davrda oʼzlashtirilib, dehqonchilik qilingan. Kosonsoy havzasining oʼrta va quyi oqimlarida miloddan avvalgi X-IX asrlardan boshlab, sunʼiy sugʼorib dehqonchilik qilish intensiv yoʼlga qoʼyilgan. Аnchagina yerlar oʼzlashtirilgan va keyinchalik, miloddan avvalgi III-II asrlarga kelib Kosonsoy havzasining yuqori qismida dehqonlar yashaydigan qarorgohlar paydo boʼlgan.
XII asrda esa Koson Qoraxoniylar saltanatining poytaxt shaharlaridan biriga aylangan. Bu yerda Qoraxoniylar davlatining xazina-xonalaridan biri joylashgan boʼlib, tanga pullar zarb qilingan. Temur va temuriylar davrida hamda soʼnggi oʼrta asrlarda Koson, yaʼni Kosonsoy shahri shimoliy Fargʼonaning ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy markazlaridan biri boʼlgan.
Miloddan avvalgi I asrda Kosonsoyning chap sohilida strategik jihatdan qulay tabiiy tepalikda, yaʼni hozirgi Mugʼtepa (Mugʼqalʼa) arxeologiya yodgorligi oʼrnida qadimgi Koson shahriga asos solingan. U qadimgi Fargʼona podsholarining yozgi qarorgohi sifatida tarix solnomalariga kirgan.
Eramizning VI asridan arablar istilosigacha Koson shahri Turk xoqonligining ishonchli vakillari tomonidan idora etilgan. Ushbu davrga doir shahar arki va qalʼaning salobatli mudofaa devorlarining qoldiqlari saqlanib qolgan. Shaharda kulolchilik, amaliy sanʼat va hunarmandchilik yuksak darajaga yetgan.
IX–X asrlarga kelib shahar oʼzining avvalgi siyosiy mavqeini yoʼqota boshlagan. Soʼngra u hozirgi Kosonsoy shahrining oʼrniga koʼchgan hamda Kosonsoy vohasining iqtisodiy va madaniy markaziga aylanadi. Bu haqda qadimiy Xitoy manbalarida, jumladan, sayyoh va olimlar Chjan Syan, Syuan Szan, arab tarixshunoslari Yaqubiy, Istahriy, Maqdisiy, Ibn Xurdodbek, shoh va shoir Zahiriddin Muhammad Bobur asarlarida, shuningdek, XVI asrda yashagan tarixchi olim Muhammad Ibn Vali Kosoniy, keyinchalik taniqli tarixshunos va sharqshunos olimlar N.Y.Bichurin, M.S.Аndreyev, V.V.Bartold, А.N.Bershntam, N.А.Latinin, Y.А.Zadneprovskiy, А.Аnorboyev asarlarida maʼlumotlar mavjud.
Birinchi boʼlib Koson (Mugʼtepa) vayronalarini 1895-yilda N.Sherbina-Kramarenko kelib koʼrdi. U oʼz hisobotida boy arxeologik qimmatga ega boʼlgan materiallar olish mumkinligini qayd etgan. Kosondagi ilmiy izlanishlarni 1946-yilda А.N.Bershntam davom ettirgan. Olimning fikricha, shaharda madaniy qatlamlar balandligi 10 metrni tashkil etadi. Mugʼtepaning sakkizta joyida ilmiy tekshirish ishlari olib borildi. А.N.Bernshtam Koson eramizdan avvalgi davrdagi harbiy istehkom, madaniy markaz shahar poytaxti boʼlgan, degan xulosaga keldi.
Mugʼtepa va Mugʼqalʼa yodgorliklarini oʼrganish 1951-1983-yillarda Y.А.Zadneprovskiy tomonidan olib borildi. Olim oʼz ilmiy izlanishlarida shahar madaniy qatlamlarining eramizdan avvalgi II-I asrlar davrini, yaʼni antik davrini oʼrgandi. Qazish ishlari natijasida qadimgi shaharning minorasi qisman ochildi. Y.А.Zadneprovskiy Koson shahri eramizdan avvalgi Davan podsholigining poytaxti boʼlgan va u IV-VII asrlarda Fargʼona davlatining markazi hisoblangan, degan fikrni olgʼa surdi.
Hozirgi kunda Kosonsoy shahrida Mugʼqalʼa arxeologik yodgorligidan tashqari IX–XVII asrlarda yaratilgan Shayx Sulton Jaloliddin Somoniyning Gʼoʼzapoya mozor masjidi majmui, Jomeʼ masjidi, Sadpiri Komil masjidi, Gungalak yer osti hammomi, Yusupxon Eshon maqbarasi va boshqa bir qator meʼmoriy obidalar mavjud. Xulosa qilib aytganda, Koson-Kosonsoy shahri Fargʼona vodiysining shimoliy–sharqida joylashgan, xalq amaliy sanʼati, meʼmorchiligi, hunarmandchiligiga ega boʼlgan madaniyat maskani va Buyuk ipak yoʼlidagi qadimiy shahar sifatida oʼzbek xalqi tarixida munosib oʼrin egallagan.
Tarixiy yozma manbalar va olib borilayotgan arxeologik ilmiy qazilmalar natijasi shuni koʼrsatadiki, Kosonsoy Samarqand, Buxoro, Xiva, Shahrisabz, Аxsikent, Termiz, Toshkent kabi koʼhna shaharlari qatorida Oʼzbekistonda davlatchilik asoslarining rivojlanishida hamda siyosiy, iqtisodiy va madaniy jihatdan taraqqiy etishida katta ahamiyat kasb etgan. Qadimiy Koson shahri eramizdan oldingi II asr oʼrtalarida togʼoldi hamda vodiy dehqonlari oʼrtasidagi aloqa markazi, Fargʼona vodiysida hukmronlik qilgan Davan podsholigi, buyuk Kushonlar saltanati, turk xoqonligi, Somoniylar, Gʼaznaviylar, Qoraxoniylar saltanatida poytaxt, harbiy-siyosiy markaz, ilm-fan, hunarmandchilik, savdo, tijorat ishlari taraqqiy etgan iqtisodiy shahar maqomiga ega boʼlgan. Xulosa qilib aytganda, milodiy eradan avvalgi II-I asrlarda Kosonsoy havzasining qadimgi dehqonchilik va shaharsozlik madaniyati asosida paydo boʼlgan Koson-Kosonsoy shahri 2100-2200 yillik uzluksiz tarixga egadir.
Demak, ushbu yodgorlik atrofida ham obodonlashtirish ishlarini amalga oshirib, qayta ilmiy tadqiqot ishlarini oʼtkazishda yosh arxeolog tadqiqotchilarni jalb etish, Respublika miqiyosidagi ichki va tashqi sayohlik yoʼnalishlarini ochish hamda xizmatini yoʼlga qoʼyish maqsadga muvofiq boʼladi.
Koson shahrining tiklangan koʼrinishi
