Har bir xalqning milliy oʼziga xosligini koʼrsatadigan anʼana va marosimlari, urf-odat va bayramlari bor. Ming yillar davomida sayqallanib, ajdodlardan avlodlarga oʼtib kelgan bunday anʼanalar aslida oʼsha millatning oʼzligini, mentalitetini belgilaydi. Navroʼzi olam xalqimiz hayotidan mustahkam oʼrin egallagan, uning ruhiyatini, maʼnaviy qiyofasini namoyon etadigan azaliy bayramimizdir.
Koʼklam nafasi ufurib, yashil umidlar kurtaklana boshlagan shu kunlarda butun borliqda ajib jonlanish hukmronlik qiladi. Nafaqat borliqda, balki dillarda ham oʼzgacha surur, jilolanish, nimadandir umidlanish tuygʼulari mehmon boʼladi. Bu yurtga bahor nashidasi shunday tashrif buyuradi. Navroʼzning inson vujudiga yangi kuch, uning tomiriga, qon-qoniga hayot quvonchi, yaratuvchilik kayfiyatini olib kelishining boisi azal-azaldan tabiatdagi uygʼonish, qayta tirilish bilan bogʼliq kelishidir.
Xalqimizda Navroʼzning qanday nishonlanganiga oid ilk dalillar arxeologik yodgorliklar, qoyatoshlarga chizilgan suratlarda uchraydi. Yana biri Quyosh va Oy hamda fonologik taqvimlarda yashab kelmoqda. Fargʼonada qoyatoshga chizilgan bir surat olimlar diqqatini tortgan. Bu surat boshida nur sochayotgan Quyosh odam va uning atrofida raqsga tushayotgani 12 ta kishini aks ettirgan. Bu surat ajdodlarimizning quyosh va uning atrofida 12 oy aylanishini ifodalagan axborot ekanligi tadqiqotlarda yozilgan.
Аbu Rayhon Beruniyning “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar, Mahmud Koshgʼariyning “Devoni lugʼotit turk”, Yusuf Xos Hojibning “Qutadgʼu bilig”, Nosiruddin Rabgʼuziyning “Qissasi Rabgʼuziy”, Аlisher Navoiy asarlarida kelgan Navroʼz bilan bogʼliq maʼlumotlar yoki badiiy talqinlar, hamda qadimgi xitoy, eron, arab manbalarida yozib qoldirilga maʼlumotlar Navroʼz xalqimizning qadimiy, asl bayrami ekanligiga guvohlik beradi.
Sobiq shoʼrolar davrida navroʼzga boʼlgan munosabatni koʼpchilik unutgani yoʼq. Oʼn yillar davomida u xalqdan chetga surib qoʼyildi. Bu qatagʼonda maqsad xalqni oʼz xotirasidan, ruhiy quvvatidan uzish ekanligi hech kimga sir emas. Chunki xotirasidan ayrilgan xalqni qulga aylantirish qiyin emas. Natijada Navroʼz unitish darajasiga yetgan avlodlar paydo boʼldi.
Mustaqillik avvalo, avlodlar oʼrtasidagi xotira zajiridagi uzilishni qayta bogʼladi. Xalq ruhiyati yana milliy zamindan oziqlana boshladi. Shunday boʼldiki, xalq bilan birga Navroʼzda yangilanish yuz berdi: u umumxalq bayrami sifatida nishonlana boshladi. Аzalda ham Navroʼz xalq sayli tarzida oʼtkazilgan. Chunki sayil, tomoshalarning maʼnaviy ahamiyati ulugʼ. Bayramdan kishilar ulkan maʼnaviy oziq olgan, Navroʼz qanday qarshilansa, yil davomida shu kayfiyat hukm surishi isbotlangan. Navroʼz asl mazmun-mohiyatiga uygʼun ayni vaqtda zamonga mos nishonlanmoqda. Natijada azaliy bayramimiz yangi bir quvvatga kirdi. Oʼzbekning maʼnaviy qiyofasini koʼrsatadigan katta maʼnaviy hodisaga aylandi. Dunyo bu bayram orqali bizning qanday xalq ekanimizni, jahon tamaddunida nechogʼli oʼrin tutishimizni bilayapti, kashf etyapti.
O’zR FA O’zbek tili, adabiyoti va folklori instituti ilmiy xodimi,
f.f.d. Shomirza TURDIMOV.
