Bugungi kunda Oʼzbekiston zamini qaʼrida 70 dan ortiq turdagi 2000 tadan koʼproq foydali qazilma konlari mavjud boʼlib, ularni oʼzlashtirish orqali yer osti boyliklarining yurtimiz iqtisodiy rivojlanishida munosib ulushi boʼlishiga yoʼnaltirilgan samarali saʼy-harakatlar amalga oshirilmoqda. Аyniqsa, yurtimiz maʼdan konlari bilan bir qatorda nomaʼdan foydali qazilmalariga ham juda boy.
Prezidentimiz 27-aprel kuni oʼtkazgan geologiyada amalga oshirilayotgan ishlar tahlili va galdagi vazifalar muhokamasiga bagʼishlangan yigʼilishda oxirgi uch yilda ushbu sohani tubdan isloh qilish boʼyicha muhim qarorlar qabul qilingani va shu davrda tarmoqqa ajratilgan mablagʼlar 3 barobarga oshgani taʼkidlandi.
Darhaqiqat, sohadagi uskunalarning uchdan bir qismi yangilandi. 850 tadan ziyod ilgʼor va innovatsion texnologiyalar joriy etildi. Natijada qidirilayotgan qazilma boylik turlari 3 tadan 17 taga koʼpaydi. Ruda tarkibida aniqlanadigan elementlar soni 12 tadan 40 taga yetkazildi. 2019 yilda Markaziy Osiyoda ilk bor zamonaviy aerogeofizik kompleks ishga tushirilib, yer qaʼrini innovatsion usullarda oʼrganish yoʼlga qoʼyildi.
Vazirlar Mahkamasining 2017-yil 31-maydagi “Qattiq foydali qazilmalar va konlarni geologik oʼrganish maqsadida, dasturiy istiqbolli tanlangan maydonlarni va foydali qazilmalarining strategik muhim turlari sanoatini oʼzlashtirish uchun xorijiy investitsiyalarni jalb qilish mezonlarini tasdiqlash toʼgʼrisida”gi qaroriga muvofiq tasdiqlangan geologik oʼrganish uchun xorijiy investitsiyalar jalb qilinadigan qattiq foydali qazilmalarning strategik muhim turlari istiqbolli maydonlari roʼyxati tuzilib, unga 120 dan ortiq foydali qazilma konlari kiritilgan edi. Ushbu roʼyxatdagi konlarning 50 foizga yaqini Navoiy viloyati hududida joylashgan. Аyniqsa, Qizilqum va Nurota kon maydonlari nomaʼdan va maʼdan foydali qazilmalarga boy boʼlib, ushbu konlarda geologik tadqiqotlarni olib borishda yangicha yondashish talab etiladi. Yana shuni alohida taʼkidlash joizki, Navoiy viloyati hududida nafaqat foydali qazilma boyliklari, balki texnogen chiqindi uyumlari koʼp toʼplangan boʼlib, ularning foydali komponentlarini kompleks oʼrganishga yoʼnaltirilgan geologik tadqiqotlarni tizimli oʼtkazish natijalari yurtimiz iqtisodiyotining rivojiga yana bir qoʼshimcha manba boʼlib xizmat qiladi.
Sohaning investitsion jozibadorligini oshirish masalasi muhokama qilinar ekan, davlatimiz rahbari buning uchun xalqaro standartlarni joriy etish kerakligini taʼkidladi. Xorijiy mutaxassislarni jalb qilib, geologlarni JORC standartlari boʼyicha maʼlumot tayyorlashga oʼqitish muhimligi qayd etildi. Oʼzlashtirish uchun tayyor 20 ta konga tajribali investorlarni jalb qilish, boshqa istiqbolli maydonlar boʼyicha sarmoyaviy loyihalarni shakllantirish yuzasidan koʼrsatmalar berildi.
2019-yilda Navoiy viloyatining erkin iqtisodiy hududga aylanishi hamda Oʼzbekiston Respublikasi Prezidentining 2018-yil 26-noyabrdagi “Qimmatbaho metallarni oltin izlovchilar usulida qazib olish faoliyatini amalga oshirish uchun shart-sharoitlar yaratish chora-tadbirlari toʼgʼrisida”gi qarori nafaqat xorijiy investorlarning, balki mahalliy tadbirkorlarning ham Qizilqum va Nurota maʼdan maydonlaridagi foydali qazilma konlariga boʼlgan qiziqishlarini oshirmoqda.
Faqat, investorlarni oʼylantiradigan muammolardan biri, koʼpgina taklif qilinayotgan konlarning bashoratlangan zahiralar ekanligi yoki geologiya qidiruv ishlari oxiriga yetkazilgan boʼlsa-da, real mavjud zahiralar davlat zahiralar komissiyasiga topshirilib, kon sifatida davlat roʼyxatiga kiritilmaganligidir. Bu investorlar tomonidan qayta geologik tadqiqotlar olib borilishini talab qiladi. Investorda mablagʼ bor, lekin unda geologik tadqiqotlar olib borish uchun na tajribali mutaxassis, na texnik imkoniyati bor.
Аyni shu masalalar yechimida Geologiya fanlari universitetining tashkil etilishi ayni muddaodir. Bu boʼyicha tayyorgarlik ishlari olib borilmoqda. Uning oʼquv dasturlari Sankt-Peterburg konchilik universiteti va boshqa xorijiy taʼlim muassasalarning ilgʼor tajribasi yordamida ishlab chiqilmoqda.
Bugungi kunda, dunyo tajribasidan kelib chiqib, koʼpgina hollarda baʼzi nomaʼdan konlarining iqtisodiy samaradorligi maʼdan konlaridan olinadigan foydadan ancha yuqoriligi eʼtirof etiladi. Bunda, nomaʼdan boyliklarni qazib olishga, qayta ishlashga, boyitishga ketadigan sarf- harajatlarning nisbatan sezilarli darajada pastligi, aksariyat hollarda nomaʼdan konlarining yer yuzida yoki yer yuziga yakin joylashgani hamda ulardan xalq xoʼjaligining turli sohalarida tabiiy holda qoʼllash imkoniyatining borligi ham muhimdir. Masalan, bentonit gillari farmatsevtikadan tortib oziq-ovqat sanoatigacha boʼlgan 200 dan koʼproq sohalarda tabiiy holda yoki qisman tozalangan va boyitilgan tarzda ishlatiladi. Sarflanadigan harajatlar esa sotilish narxining bor yoʼgʼi 25-30 foizini tashkil etadi. Qiyoslaganda oltin maʼdanini qazib olish va tayyor mahsulot holiga keltirishgacha boʼlgan harajatlar katta mablagʼ talab qilishi bilan birga, uning tannarxi sotilishiga nisbatan 70-75 foizni tashkil etadi.
Bu borada geologlar uchun sohasining yetuk mutaxassisi boʼlishning oʼzigina yetarli emas, yaʼni boshqa turdosh sohalar vakillari (konchilar, texnologlar, geotexnologlar, kimyogarlar, fiziklar) ishtirokisiz, ularning ilmiy salohiyatlarini jalb qilmasdan, olimlar, ular bilan bir jamoa boʼlmasdan turib, ular oldilariga qoʼyilgan vazifalarning samarali yechimini topa olmaydilar.
Shuning uchun, geologlar, konchilar, texnologlar, geotexnologlar, kimyogarlar, fizik va matematik olimlar ishtirokida, sohaga oid ishlab-chiqarish korxonalarining yetuk mutaxassislarini jalb qilgan holda birlashgan ilmiy jamoalarni kuchli ilmiy salohiyatga ega boʼlgan kooperatsiya koʼrinishidagi guruhlar sifatida tashkil etib, ilmiy-amaliy tadqiqot va innovatsion megaloyihalarni amalga oshirish samarali natija beradi, deb oʼylaymiz.
Toʼgʼri, Oʼzdavgeolqoʼm ekspeditsiyalarida geologik tadqiqotlarni olib borishga texnik imkoniyatlar va yuqori malakali mutaxassislar bor. Lekin ular birinchi navbatda oʼzlariga yuklatilgan geologiya qidiruvining davlat dasturi doirasida ishlashadi. Investor buni tushungan holda oʼzi tanlagan obyektda geologiya qidiruv ishlarini sifatli va tezkor olib borish imkoniyatiga ega boʼlgan muqobil korxonani qidirib, boshi berk koʼchaga kirib qoladi. Bu esa, oʼz navbatida, investorlarga taklif qilinayotgan konlarning investitsion jozibadorligiga salbiy taʼsir koʼrsatadi. Bu muammoni Fanlar akademiyasi Navoiy boʼlimi olimlari tomonidan Boʼlim qoshida davlat-xususiy sherikchilik asosida hamda xorijiy investorlar ishtirokida ochish taklif qilinayotgan mobil geologorazvedka otryadi samarali yechishi mumkin.
Bundan tashqari, bu jarayonlarda, Navoiy boʼlimi tomonidan Fanlar akademiyasi tassarufidagi ilmiy-tadqiqot institutlari laboratoriya bazasidan, ilmiy salohiyatidan samarali foydalanish bilan bir qatorda, yangicha yondashish sifatida bugungi kunda nafaqada boʼlgan yetuk geologlarni hamda hududdagi investorlarga taklif qilinayotgan konlarning dastlabki tadqiqotlarida ishtirok etgan keksa olimlar va mutaxassislarni jalb qilish orqali, vaqtinchalik ijodiy jamoa koʼrinishidagi yuqori potentsialga ega boʼlgan guruhni tuzish imkoniyati ham yaratiladi.
Bunday Ilmiy jamoa geologiya qidiruv ishlarini tez, samarali, ishonarli olib borilishiga va investorning ishonchini qozonishga, uning qoʼrqmasdan mablagʼ kiritishiga zamin yaratadi.
Аbdurazzoq MIRZАYEV,
OʼzR FA Navoiy boʼlimi raisi,
geologiya-mineralogiya fanlari doktori.
