Bugun, Axborot va ommaviy kommunikatsiyalar agentligida Fanlar akademiyasi tomonidan respublikamiz flora va faunasi xilma-xilligini saqlash borasida amalga oshirilayotgan ilmiy tadqiqot ishlariga bagʼishlangan brifing o’tkazildi.
Fanlar akademiyasi Botanika institutidagi Oʼzbekiston Milliy gerbariysi Markaziy Osiyodagi eng yirik botanik kolleksiya, dunyoning 4 mingga yaqin gerbariylari orasida 30 talik tarkibiga kiruvchi noyob ilmiy obyekt sanaladi.
1830-1835 yillardan boshlab toʼplangan bu Gerbariy hozirgi kunga kelib 1.5 mln. dan ortiq namunalarni oʼz ichiga olgan va Osiyo mintaqasidagi yirik 4 ta gerbariylar qatoriga kiradi.
Oʼzbekiston hududidan terilgan dastlabki namunalar 1900-1905-yillarga toʼgʼri keladi. Bugungi kunda esa Milliy gerbariyning asosiy qismini mamlakatimiz hududidan toʼplangan gerbariy namunalari tashkil etadi. Gerbariyning Tiplar kollektsiyasi 3000 dan ortiq namunalarni oʼz ichiga oladi va ular fan uchun yangi deb topilgan oʼsimlik turlarining ilk namunalari, yaʼni, shu oʼsimlik turining “pasporti” hisoblanadi. Hozirda Tip namunalari kollektsiyasi toʼliq raqamli formatga oʼtkazilgan.
Oʼzbekiston Milliy gerbariysi mamlakatimizdagi botanik tadqiqotlarning asosi boʼlib oʼsimliklar sistematikasi va geografiyasi, qoplami, resursshunoslik borasida olib boriladigan barcha tadqiqotlar aynan gerbariy fondiga tayanadi. Bundan tashqari, botanika faniga yondosh boʼlgan bir qator fan yoʼnalishlari, jumladan, biokimyo, farmatsevtika, genetika borasidagi tadqiqotlarda ham gerbariy kollektsiyasining oʼrni ortib bormoqda.
Аyni paytda Oʼzbekiston milliy gerbariysidan keng foydalangan holda bir qator loyihalar amalga oshirilmoqda. Xususan:
“Oʼzbekiston florasi” toʼplamining yangi nashrlari tayyorlandi va chop etildi. “Oʼzbekiston florasi” toʼplamining ilk nashrlari 1941-1963-yillarda chop etilgan va oʼz ichiga 3663 turni qamrab olgan. Hozirgi paytda floramiz tarkibidagi turlar xilma-xilligi 4 yarim mingga yaqin ekanligi yangi “Oʼzbekiston florasi” toʼplami ishlab chiqilishiga turtki boʼldi.
2016-2019-yillarda Oʼzbekiston florasining 3 ta nashri chop etilib keyingi 2 ta jildi nashrga tayyorlandi. Ushbu loyiha koʼlami va davomiyligiga koʼra MDH davlatlarida yagona boʼlib, uning bajarilishiga oʼzbekistonlik olimlardan tashqari Finlyandiya, Rossiya, Qirgʼiziston, Janubiy Koreya, Germaniya mamlakatlaridan ham olimlar jalb etilgan.
Oʼzbekiston florasini toʼr tizimli xaritalash. Oʼzbekiston Milliy gerbariysi asosida bajarilayotgan navbatdagi loyiha mamlakat milliy florasi turlarini toʼr tizimli xaritalashga bagʼishlangan. Gʼarbiy Yevropa mamlakatlarida keng qoʼllaniladigan bu tadqiqot yoʼnalishi Markaziy Osiyoda birinchi boʼlib Fanlar akademiyasi Botanika institutida amalga oshirilmoqda.
Bu loyihaning mohiyati shundan iboratki, tadqiqot hududi 5x5, 2x2 yoki 10x10 km maydonlardan iborat boʼlgan kvadratlarga boʼlinadi va flora tarkibi hamda gerbariy namunalari zichligi shu kvadratlar boʼyicha alohida hisoblanadi. Bunday uslubning ishlatilishi tanlab olingan hudud boʼyicha maksimal darajadagi maʼlumotlar bazasini shakllantirish, shuningdek, vaqt oraligʼidagi dinamik oʼzgarishlarni baholash, bashorat qilish imkoniyatini beradi.
2018-yilda boshlangan bu tadqiqotlar Zarafshon tizmasining gʼarbiy tarmoqlarida dastlabki sinovdan oʼtkazildi.
2021-yildan boshlab esa Surxondaryo viloyati hududi florasini toʼr tizimli xaritalash ustida ilmiy ishlar olib borilmoqda.
Viloyatlar florasining davlat kadastri. Oʼzbekiston Milliy gerbariysi fondiga tayangan holda va zamonaviy dala tadqiqotlari uygʼunligida 2016-yildan boshlab Jizzax, Samarqand, Qashqadaryo, Buxoro va Navoiy viloyatlari uchun kadastr tadqiqotlari yakunlandi. Hozirgi kunda Toshkent va Surxondaryo viloyatilari kadastrlari ustida ishlanmoqda.
Bundan tashqari, ayni kunlarda ayrim oʼsimlik turkumlari (kamyob va yoʼqolib borayotgan turlar, dorivor oʼsimliklar, tabiiy ekosistemalarning indikator turlari kabilar) boʼyicha global iqlim oʼzgarishining mavjud stsenariylari asosida roʼy berishi mumkin boʼlgan oʼzgarishlarni bashorat qilish borasida ham yangi zamonaviy tadqiqotlar olib borilmoqda.
Shuningdek, hozirda Oʼzbekiston Milliy gerbariy kollektsiyasining 25 % qismi raqamli formatga oʼtkazilib, yorliklarni maʼlumotlar bazasiga kiritish, barkodlash ustida ish olib borilmoqda. Bundan tashqari, gerbariy kollektsiyasi yiliga 7000-8000 atrofidagi yangi namunalar bilan boyitilmoqda.
Fanlar akademiyasi Zoologiya institutining “Zoologiya kolleksiya” noyob ilmiy obyekt boʼlib, u 6 ta noyob ilmiy kolleksiya fondlaridan iborat.
Zoologiya kolleksiyasi – Markaziy Osiyodagi eng katta kolleksiyalardan biri boʼlib, Oʼzbekistonning milliy boyligi hisoblanadi. Saqlash fondida 1935-yildan hozirgi kungacha toʼplangan umurtqasiz hayvonlar, baliq, sudraluvchilar, qushlar va sutemizuvchilar koleksiyalari mavjud. Toʼplamda Markaziy Osiyo hayvonot dunyosining 5 ming turiga mansub 70 mingdan ortiq namunalari saqlanmoqda. Barcha fondlarda saqlanayotgan kollektsiya namunalarini inventarizatsiyalash jarayoni amalga oshirilmoqda va bu yoʼnalishdagi ishlarning dastlabki bosqichi yakunlandi.
Zoologiya institutida respublika hayvonot olami xilma-xilligini saqlash, zamonaviy fan va iqtisodiyot tarmoqlarining talablaridan kelib chiqqan holda zoologiyaning alohida yoʼnalishlarini rivojlantirish, shuningdek, hayvonot olamini oʼrganish hamda muhofaza qilish borasidagi vazifalar yechimini tezlashtirishga qaratilgan ilmiy tadqiqotlar amalga oshirilmoqda. Xususan:
Toʼgʼriqanotsimon hasharotlarning hayot shakllari aniqlandi, faunistik va zoogeografik tahlillar olib borildi. Oʼzbekiston Respublikasi hududida toʼgʼriqanotlilarning jami 257 turi uchraganligi qayd qilinib, ulardan, agrolandshaftlarda 105 tur, choʼl hududlarida 118 tur, adirda 145 tur va togʼlarda 141 tur tarqalganligi aniqlandi.
Аlohida ahamiyatga ega boʼlgan zoologik hududlarda umurtqali hayvonlarning iqtisodiy ahamiyatga ega boʼlgan, shuningdek, kamyob va endem turlarini saqlash va ulardan barqaror foydalanishning yoʼllari ochib berildi. Gʼarbiy Tyan-Shan va Pomir-Oloy togʼlari ekosistemasida umurtqali hayvonlar faunasini saqlash maqsadida 8 ta asosiy zoologik hududlar ajratilgan. Har bir hudud uchun xos boʼlgan sutemizuvchilarning kompleks faunasi, noyob, global darajada xavf ostida boʼlgan, endemik turlar, turlarning holati va yashash biotoplariga antropogen taʼsirlarning majmui aniqlandi.
Respublika faunasining maʼlumotlar bazasini bosqichma-bosqich yaratish borasida hasharotlarni identifikatsiyalash tizimi boʼyicha maʼlumotlar bazasi ishlab chiqildi. Dastlabki bosqichda toʼgʼriqanotsimonlar faunasi, ekologiyasi toʼgʼrisidagi maʼlumotlarni jamlash va ulardan zamonaviy usullar asosida foydalanish uchun OrthopteraInfo maʼlumotlar bazasi nazariy modeli, konstruktiv sxemasi ishlab chiqildi va ushbu maʼlumotlar bazasiga bioobyekt haqidagi maʼlumotlar, jumladan, toʼgʼriqanotlilarning 120 ta, baxorikorlarning 48 ta va boshqa turkumga mansub 35 tur toʼgʼrisidagi faunistik, taksonomik va ekologik manbalar kiritildi.
Molekulyar-genetik tadqiqotlar natijasida 8 tur nematodalar va 6 tur quruqlik mollyuskalari indentifikatsiya qilindi va xalqaro Genbank bazasiga joylashtirildi.
Hayvonot olami obʼektlari, shuningdek, yovvoyi hayvonlarning kamyob va yoʼqolib ketish xavfi ostida turgan turlari boʼyicha davlat kadastri yuritildi.
Toshkent viloyati umurtqali hayvonlar faunasi boʼyicha noyob va iqtisodiy ahamiyatga ega boʼlgan turlarning qisqa tavsiflovchi muhim maʼlumotga ega roʼyxati tuzildi. Maʼlumotlar bazasida 181 ta umurtqali hayvonlarga mansub boʼlgan 7649 ta maʼlumot kiritildi. Toshkent viloyati hayvonot dunyosini muhofaza qilinadigan obʼektlari toʼgʼrisida axborot-tahliliy maʼlumot bazasi Ekologiya va atrof muhitni muhofaza qilish davlat qoʼmitasining bioxilma-xillikni saqlash boʼyicha axborot-tahliliy baza tizimiga joylashtirish uchun taqdim etildi.
Mahalliy xom ashyo ozuqalaridan foydalangan holda baliq unumdorligini oshirish texnologiyasi ishlab chiqildi. Toshkent viloyati suv havzalarida bozor sharoitlariga moslashtirilgan, mahalliy ozuqalar yordamida karp baliqlari chavoqlarining mahsuldorligini gektariga 2,0-2,5 tonnagacha oshirish texnologiyasi yaratildi.
Bundan tashqari, Fanlar akademiyasi va boshqa bir qator tashkilotlar bilan hamkorlikda muntazam ravishda Qizil kitobni yuritish ishlari olib borilmoqda.
Jumladan, yangi tahrirdagi hayvonot olami boʼyicha Qizil kitobning noyob va yoʼqolib ketish xavfi ostida turgan turlari roʼyxatiga 209 ta tur, shundan 21 ta tur qoʼshimcha ravishda kiritildi va 12 ta turning maqomi oʼzgartirildi.
